foto1
foto1
foto1
foto1
foto1

294.3855246 - Số nội bộ: 232
lrc@tvu.edu.vn
Liên hệ:



User Rating: 3 / 5

Star ActiveStar ActiveStar ActiveStar InactiveStar Inactive
 

Hiện nay, tỉnh Trà Vinh có dân số khoảng 1,1 triệu người. Đây là vùng đất tụ cư lâu đời của người Khmer, người Việt, người Hoa và một số ít người Chăm. Trong đó, về dân tộc ít người, người Khmer chiếm một phần ba dân số toàn tỉnh Trà Vinh, còn người Hoa có khoảng 15.000 người và người Chăm có khoảng 100 người (1). Văn hóa dân gian của người Khmer Trà Vinh mang nhiều nét độc đáo, trong đó có tín ngưỡng thờ Neak Tà. Tín ngưỡng này được xem là một giá trị văn hóa tinh thần của cộng đồng người Khmer ở Trà Vinh nói riêng và Nam bộ nói chung.

1. Thần Neak Tà là ai?

Người Khmer ở Campuchia có tục thờ Neak Tà (còn gọi là Nak Tà) trong các phum của họ và xem đó là thần bản thổ (2). Họ còn có cả một câu chuyện dân gian giải thích về nguồn gốc của Neak Tà (3). Trên đường đi vào các phum sóc của người Khmer ở Trà Vinh có nhiều Sala (4) và miếu thờ Neak Tà. Neak Tà thường được thờ tượng trưng bằng vài hòn đá to và nhiều hòn đá nhỏ hình bầu dục nhẵn bóng tự nhiên.

Vậy Neak Tà là ai? Đã có nhiều ý kiến khác nhau về vấn đề này. Moura (1883) cho rằng Neak Tà là những vị thần các cánh đồng hay khu vực mà người ta cầu xin khi có công việc và Neak Tà có nguồn gốc Bà La Môn giáo. Ông đặt các vị thần này trong vũ trụ quan của tôn giáo đó : “Những Neak Tà có từ khi các xứ sở được thành lập và chính Preak In (Indra) đã giao cho họ công việc trông coi các xứ sở này”. Adhémar Lecclère (cuối thế kỷ XIX) cho Neak Tà “là hồn của những người đã chết từ lâu”. Monod (1931) lại cho Neak Tà “là các vị thần đồng áng hay thần ở trong rừng mà người ta phải cầu xin khi có công việc liên quan đến khu vực này”. Quan niệm cho rằng Neak Tà có nguồn gốc Bà La Môn giáo cũng được L.Malleret (1946) tán thành. Ông lấy vị thần Neang Khmau (Bà Đen) trong tín ngưỡng của người Khmer làm minh chứng. Éveline Porée Maspéro khác những ý kiến trên và dẫn chứng có trường hợp Neak Tà là một con vật.Theo Phan An thì có thể tục thờ Neak Tà ở người Khmer là tàn dư của tín ngưỡng thờ đá có ở Nam Á. Tóm lại, những quan niệm trên về Neak Tà của các học giả trong và ngoài nuớc, tuy có nhiều chỗ khác nhau, nhưng đều có chung một quan niệm Neak Tà là thần bảo hộ (5).

Người Khmer ở Đồng bằng sông Cửu Long và người Khmer ở Campuchia đều cho rằng Neak Tà là thần bảo hộ phum sóc (6)- giống như Thành Hoàng ở các làng của người Việt. Neak Tà được phân thành nhiều dạng khác nhau mà dễ dàng nhận thấy ở giá trị của các lễ vật được cúng tế. Người Khmer tổ chức cúng Neak Tà Méchas Srok (Ông Tà chủ xóm) bằng đầu heo, còn cúng Neak Tà xóm rạch bằng gà, vịt. Neak Tà nào cũng có miếu thờ ở trung tâm phạm vi ảnh hưởng.Về tên gọi Neak Tà hay Nat Tà (người Việt gọi là Ông Tà) thì Neak hay Nat là con người nói chung và Tà là người đàn ông đứng tuổi. Có nhiều dạng Neak Tà được thể hiện bằng tên động vật, thực vật, địa vực (bến đò…) hay tên nhân vật lịch sử, nhân vật trong truyện cổ tích, huyền thoại, có khi là tên của vị thần thuộc Bà La Môn giáo…

 

Ông Tà được thờ trên đỉnh núi Ba Thê, huyện Thoại Sơn, tỉnh An Giang

2. Thần Neak Tà trong đời sống văn hóa người Khmer tỉnh Trà Vinh

Ở Trà Vinh, cũng có nhiều dạng Neak Tà như : Neak Tà Xam rông (cây Trôm), Neak Tà Dom Chey (cây Đa), Neak Tà bến đò, Neak Tà giếng vẹo, Neak Tà bến Bình An. Ngoài ra, còn có một số Neak Tà ở ngã ba, ngã tư sông như Neak Tà Ok và Neak Tà Rumpotmia. Còn Neak Tà Wat được thờ ở các khuôn viên chùa như : Chùa Ông Mek (Phường 1, Thành phố Trà Vinh), chùa Chim (Phường 7, Thành phố Trà Vinh), Neak Tà chùa Phướn (Phường 7, Thành phố Trà Vinh), chùa Xoài Xiêm (Xã Ngãi Xuyên, huyện Trà Cú), chùa Bãi Xào Dơi (Xã Thanh Sơn, huyện Trà Cú)… Đặc biệt, ngoài hình tượng Neak Tà là những hòn đá theo kiểu thờ truyền thống giống như nhiều nơi khác ở Đồng bằng sông Cửu Long (Sóc Trăng, Kiên Giang, An Giang, Bạc Liêu, Cà Mau…), thì riêng tại Phường 8 và Phường 9 (Thành phố Trà Vinh), Ấp Quy Nông A, Quy Nông B (Xã Hòa Lợi, Huyện Châu Thành), Neak Tà được đắp tượng và thể hiện là một ông già tay cầm gậy hoặc cầm chày, cối giã thuốc…Điều này phản ánh sự thay đổi quan niệm, tư duy của con người, cụ thể là từ trừu trượng chuyển sang cụ thể của người Khmer ở những nơi này. Vậy, Neak Tà ở đây không còn là một vị thần chung chung, mà đã mang một dáng dấp cụ thể, phù hợp với quan niệm của người dân tại các địa phương khác nhau. Phải chăng đây là kết quả của quá trình giao lưu văn hóa do quá trình tiếp xúc tộc người (Việt, Hoa, Khmer) và sự phát triển kinh tế, xã hội ở những địa phương trên?

Neak Tà đối với người Khmer Trà Vinh không chỉ là thần bảo hộ mà còn là thần ban phúc, giáng họa, thần xét xử, thần chữa bệnh... Trước kia, khi có xích mích, khiếu kiện, nghi kị lẫn nhau họ đến miếu Neak Tà để giải quyết bằng cách thề thốt trước sự chứng dám của Ông. Người bị bệnh thường đến đây khấn và hứa trả lễ khi lành bệnh. Ai mất mát đồ đạc gì cũng khấn Neak Tà nhờ tìm và chỉ giúp. Lời khấn, qua tư liệu sưu tầm thực tế, về đại thể như sau:

- Phần khấn: Vái Neak Tà… cho tôi… (điều mà người Khmer mong ước).

- Phần hứa trả lễ : Nếu được như lời khấn, tôi sẽ cúng… (vật phẩm). Lễ vật là nải chuối hoặc con gà, con vịt hoặc đầu heo…,tùy thuộc vào mức độ quan trọng của sự việc cầu xin và lời khấn.

Người Khmer Trà Vinh có hai loại tín ngưỡng phổ biến: Arăk và Neak Tà. Cả hai đều là thần bảo hộ, nhưng trong tâm thức của họ, thì Neak Tà có vị trí cao hơn hẳn Arăk, bởi phạm vi ảnh hưởng của Neak Tà thường là cả cộng đồng trong phum sóc. Có trường hợp còn mở rộng ra đối với nhiều phum sóc, còn phạm vi ảnh hưởng của Arăk chủ yếu trong gia đình, dòng họ. Đối với người Khmer, Neak Tà được coi là vị thần cai quản có quyền lực nhất trong phum sóc tương tự như Thành Hoàng Bổn Cảnh của người Việt. Tuy nhiên, mỗi phum sóc của người Khmer có thể có nhiều Neak Tà, trong đó Neak Tà Méchas Srok (ông Tà chủ xóm) là thần bảo hộ có địa vị cao nhất.

Miếu thờ Neak Tà của người Khmer ở Trà Vinh có nhiều loại. Loại miếu thờ đơn giản được làm bằng tre, lợp lá dừa nước trầm, nhà sàn hoặc nhà đất, thường làm dưới gốc cây trong khuôn viên một phum nhỏ hay dựng ở một góc ruộng. Loại miếu lớn hơn, thường được xây bằng gạch ở hướng đông bắc trong khuôn viên chùa, hay một điểm nào khác trong phum sóc. Loại miếu này dành cho Neak Tà Wat (Neak Tà chùa) và Neak Tà Méchas Srok (Neak Tà chủ xóm).

Hàng năm, người Khmer trong mỗi phum sóc cúng Neak Tà một lần vào trước mùa mưa, khoảng tháng 4 âm lịch. Hiện nay, nếu so với các tỉnh Sóc Trăng, Kiên Giang, An Giang, Bạc Liêu thì ở Trà Vinh có nhiều miếu thờ Neak Tà hơn và có nghi thức thờ cúng khá phức tạp với thời gian hành lễ kéo dài từ 2 - 3 ngày. Điều này đã được Nguyễn Xuân Nghĩa ghi nhận từ năm 1978 (7). Qua quan sát của chúng tôi vào năm 2008, một số nơi tiêu biểu ở Trà Vinh tổ chức cúng Neak Tà như : Miếu Neak Tà tại xã Lương Hòa cũ (nay là Phường 8, Thành phố Trà Vinh) vào ngày 14 tháng 4 âm lịch, miếu Neak Tà gần chùa Phướng (Khóm 8, Phường 9, Thành phố Trà Vinh) vào ngày 16 tháng 4 Âm lịch, miếu Neak Tà tại Ấp Phố Giữa (Xã An Quảng Hữu, Huyện Trà Cú) vào ngày 17 tháng 4 Âm lịch.... Tín ngưỡng thờ Neak Tà ở Trà Vinh là yếu tố liên kết, tập hợp cư dân trong phum sóc. Cúng Neak Tà có sự tham gia của toàn cộng đồng. Họ tự nấu những thức ăn theo điều kiện kinh tế của mỗi gia đình, thường là một món canh, một món mặn - rồi lần lượt đem thức ăn đến miếu Neak Tà dâng cúng. Cúng xong, các vị sư không trở về chùa mà dùng bữa tại miếu. Sau đó, đến lượt mọi người trong phum sóc cùng ăn. Trong khi ăn, họ bàn bạc với nhau về công việc, về sức khỏe và chia sẻ với nhau nhiều kinh nghiệm về việc đồng áng, việc làm ăn…Người Khmer Trà Vinh gọi bữa cơm này là bữa cơm đoàn kết (samaky). Đặc biệt, tính cộng đồng và dân chủ được thể hiện rõ trong buổi lễ này. Việc phụ nữ cùng ăn chung, ngồi chung trong miếu với đàn ông, hay việc trẻ con có quyền ngồi ăn mâm riêng với đầy đủ thức ăn như người lớn là một điều không bị cấm đoán, không hề bị la rầy. Việc mời một hay nhiều khách tình cờ tham dự cùng ăn chung bữa cơm, uống chung ly rượu với họ là một việc rất bình thường.

Nếu ngày xưa, khi cộng đồng bị uy hiếp, bị thiên tai, địch họa, dịch bệnh hay những việc hệ trọng khác như cầu mưa đầu mùa thì các con sóc (từ của người Khmer gọi những người cùng sóc) họp nhau làm lễ Bon ban chan Neak Tà (nhập xác Neak Tà) để hỏi ý kiến về nguyên nhân của tai họa cũng như hướng giải quyết. Còn ngày nay, việc nhập xác Neak Tà ở Trà Vinh không còn nữa một phần do xã hội ngày càng tân tiến, một phần do tín ngưỡng này bị Phật giáo lấn át. Trong nghi thức cúng Neak Tà của người Khmer Trà Vinh hiện nay thường có các vị sư tụng kinh và lễ này được coi là lễ cầu an của Phật giáo. Nhưng nếu quan sát kỹ, ta thấy đó chỉ là hình thức biểu hiện bên ngoài, còn thực chất các thức cúng trên bàn thờ là những lễ vật cúng cho thần chứ không phải cho Phật. Bởi ngoài cơm, canh, thịt mặn xào, người ta còn để chai rượu trắng là một trong những thứ thuộc giới cấm của Phật giáo. Rõ ràng có sự dung hợp giữa Phật giáo với tín ngưỡng Neak Tà của người Khmer, thông qua vai trò chính của các vị sư trong các buổi lễ cúng Neak Tà từ tụng kinh, thuyết pháp, cầu an đến cầu mưa. Các vị sư chỉ nhường vai trò cho các Achar ở phần cúng sau cùng. Nếu quan sát kỹ ở phần sau này, tuy là chiếm thời lượng rất ít trong chương trình cúng tế, nhưng nó mang đậm chất dân gian, diễn tả một cách chân thực các nghi thức cúng Neak Tà trước khi chịu ảnh hưởng Phật giáo. Thức cúng cho Neak Tà như đã nói là cơm, rượu, thịt và đặc biệt là đầu heo (thông thường là luộc chín, nhưng có nơi để sống). Khi cúng xong, các vị sư tụng kinh dẫn đầu đoàn người trong phum, sóc kiệu (có nơi các thanh niên thay nhau khiêng trên vai) Neak Tà (là một hòn đá to nhất trong miếu) đi vòng phum, sóc trong tiếng reo hò, hoan hỉ của mọi người. Các con phum, con sóc tranh nhau chạm tay vào Neak Tà, vì họ tin rằng làm như thế sẽ được Neak Tà ban bình an, phúc lộc và may mắn.

Ngày nay, có một điều cần ghi nhận là sau gần ba thế kỷ cùng cộng cư ở Trà Vinh, thông qua quá trình giao lưu văn hóa với người Việt và người Hoa, mà nhất là người Hoa, tín ngưỡng Neak Tà của người Khmer đã có sự pha trộn với tín ngưỡng thờ Thần, thờ Quan công của người Hoa. Trong một số miếu thờ Neak Tà của họ, ngoài thờ những hòn đá tượng trưng cho Neak Tà thì ở phía sau là một tấm vải đỏ viết chữ Thần (hoặc được sơn đỏ lên vách phía sau và viết chữ thần lên đó). Bên cạnh những hòn đá tượng trưng cho Neak Tà còn có ảnh Quan Công là vị nhân thần rất được người Hoa sùng kính. Hình thức thờ có tính hỗn dung văn hóa trên đây được thấy ở nhiều nơi tại Trà Vinh như : Các miếu Neak Tà ở xã Lương Hoà cũ (nay là Phường 8, Thành phố Trà Vinh), ở xã An Quảng Hữu, huyện Trà Cú. Trong quá trình cộng cư, tiếp xúc sẽ dẫn đến quá trình giao thoa văn hóa lẫn nhau. Vì vậy, người Khmer ở Trà Vinh lần hồi đã dung nạp các hình thức tín ngưỡng dân gian của người Việt, người Hoa. Ngược lại, người Việt, người Hoa địa phương cũng tiếp nhận, tôn thờ tín ngưỡng Neak Tà trong đời sống tinh thần, tâm linh của họ. Quan sát ở những nơi cư trú của người Việt và người Hoa trên địa bàn tỉnh Trà Vinh cho thấy những miếu thờ Neak Tà của người Khmer trước đó được tôn tạo và dung hợp với tín ngưỡng thờ thổ thần, phúc thần. hoặc thờ cô hồn…. Rồi tín ngưỡng thờ Neak Tà tồn tại trước cổng đình thần ấp Ngã Ba, xã An Quảng Hữu (Bắc Trăng) ở huyện Trà Cú.

3. Kết luận

Qua tìm hiểu bước đầu về tín ngưỡng thờ Neak Tà của người Khmer tỉnh Trà Vinh, chúng tôi có một vài nhận xét như sau:

- Thứ nhất, tín ngưỡng thờ Neak Tà là một phần không thể thiếu trong đời sống văn hóa tinh thần, tâm linh của người Khmer ở Trà Vinh. Đồng thời, loại hình tín ngưỡng dân gian này có mối quan hệ gắn bó mật thiết với Phật giáo Theravada của cộng đồng Khmer Trà Vinh nói riêng và Nam bộ nói chung. Qua quá trình cộng cư với người Việt và người Hoa, tín ngưỡng thờ Neak Tà, ngoài bảo lưu các yếu tố văn hóa truyền thống và chịu ảnh hưởng của Phật giáo Theravada, còn tiếp nhận và ảnh hưởng một số hình thức tín ngưỡng dân gian của người Việt và người Hoa tại địa phương. Đây là một biểu hiện cụ thể, sinh động về quá trình giao lưu văn hóa giữa các tộc người này ở Trà Vinh.

- Thứ hai, loại hình tín ngưỡng dân gian này, như đã khẳng định, mang nhiều giá trị văn hóa của người Khmer. Vì vậy, cần bảo tồn, tôn tạo, chỉnh trang những cơ sở tín ngưỡng tiêu biểu của phum sóc, gắn liền với các lễ hội truyền thống của người Khmer ở Trà Vinh, phục vụ cho việc phát triển du lịch văn hóa hiện nay ở địa phương.

- Thứ ba, cần phải nhanh chóng xóa bỏ tệ mê tín dị đoan, điển hình là việc lên đồng, xin xăm, bói toán ở miếu Neak Tà Ao Bà Om - một địa điểm linh thiêng và là nơi tổ chức nhiều lễ hội truyền thống của người Khmer, thu hút sự tham gia đông đảo của cư dân các dân tộc trong và ngoài tỉnh Trà Vinh và khách du lịch nước ngoài.

- Thứ tư, với tư cách là hình thức tín ngưỡng của cộng đồng, nên tục thờ Neak Tà có ý nghĩa văn hóa đối với cộng đồng, đặc biệt là sợi chỉ để kết nối cộng đồng lại với nhau, là một gạch nối giữa truyền thống và hiện đại của đồng bào Khmer Trà Vinh hiện nay. Do vậy, nếu biết phát huy vai trò của tín ngưỡng, của lễ cúng Neak Tà trong kết hợp với việc tuyên truyền những chính sách, chủ trương của Đảng và nhà nước thì rất tốt. Chẳng hạn, qua thực tế điền dã của chúng tôi, trong lễ cúng Neak Tà vào tháng 5 năm 2007 tại Khóm 4, Phường 8, Thành phố Trà Vinh cũng như nhiều miếu khác trong tỉnh, chính quyền địa phương đã biến những nơi này thành buổi lễ tuyên truyền cổ động và thùng phiếu cũng được đặt tại đây để bà con đi bầu cử Quốc hội Khoá XII.

Th.s. Lâm Quang Vinh (Trường Đại học Trà Vinh)

Nguồn: Tạp chí Nguồn sáng dân gian số 4/2010

Chú thích

(1): Theo www.travinh.gov.vn.

(2): Cao Xuân Phổ, “Sức mạnh của văn hóa truyền thống Khmer”, in trong: Viện Văn hóa, Tìm hiểu lịch sử văn hoá Campuchia (tập1 ), Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội, 1983, trang 140.

(3): Trung tâm nghiên cứu Văn hóa Khmer, Truyện cổ tích Khmer (tập 8), Nxb. Giáo Dục Thanh Niên và Thể Thao Campuchia, Phnompenh, 2001, trang 63-68 (Tiếng Khmer).

(4): Một ngôi nhà sàn hoặc nhà nền đất, làm ở ngả ba đường nơi đông người qua lại, để khách vào nghỉ ngơi lúc lao động và tránh mưa nắng. Nơi đây cũng có miếu thờ Ông Tà (Neak Tà) trong đó bàn thờ Ông Tà tượng trưng bằng mấy cục đá.

(5): Viện Văn hoá, Người Khmer Cửu Long, Sở VHTT Cửu Long, 1987, trang 64-65.

(6): Nguyễn Bặc, Bước đầu tìm hiểu phong tục tập quán Campuchia. In trong: Viện Văn hóa, Tìm hiểu lịch sử- văn hóa Campuchia (tập 2), NXb Văn hóa Dân tộc, Hà Nội, 1983, trang 171.

(7): Nguyễn Xuân Nghĩa, Tàn dư các tín ngưỡng Arak và Neak Tà ở người Khmer Đồng bằng sông Cửu Long, Tạp chí Dân tộc học số 3/1979.


Trung tâm Học liệu - Phát triển Dạy và Học

Số 126 - Nguyễn Thiện Thành, Khóm 4, phường 5, Thành phố Trà Vinh - Tỉnh Trà Vinh.

Điện thoại: (+84).294.3855246 số nội bộ: 232. Fax: (+84).294.3855217. Email: lrc@tvu.edu.vn